İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE RİSK ANALİZİ
İş sağlığı ve güvenliğinde risk analizi ve risk değerlendirme yöntemleri 1950’li yıllardan beri dünyada sistematik olarak uygulanmaktadır. Metotların geliştirilmesi ise gereksinimlere göre gelişim göstermiştir. Mühendislikte de belirsizlik taşıyan problemlerin çözümünde sık olarak risk analizleri kullanılmaktadır. Mühendislik projelerinde söz konusu belirsizlikler göz önüne alınarak tasarım yapılmalıdır. Bu sistemlerin performansının güvenirliliği de güvenilirlik analizleri (reliability analysis) yardımıyla saptanmalıdır. Güvenilirlik analizi, bir ürünün kendisinden beklenen fonksiyonu önceden saptanmış bir süre içinde, belirli çevre ve çalışma koşulları altında arıza yapmadan yerine getirme olasılığıdır. İşletmeler operasyonel faaliyetleri sırasında sistem, tasarım, proses ve serviste oluşabilecek hataları önleme ve riskleri azaltmak için FMEA (Hata Türü ve Etkileri Analizi=Failure Mode Effects and Criticality Analysis) gibi risk analizi metotları geliştirmişler. Bu tür risk analizleri belirsizlik içeren olay ve süreçler ile parametrelerin daha iyi anlaşılabilir olmasını sağlamaktadır. Belirsizlik söz konusu olduğu zaman sonuç üzerinde olumsuz bir etkisi vardır. Ancak risk analizleri ile ve sürekli gözden geçirme ile kabul edilebilir seviyelere çekilebilmektedir.
Risk analizi; tüm risklerin ortaya konarak nitel veya nicel yöntemlerle yorumlanması işlemidir. Tehlikeler, potansiyel hasar görebilirliği ve risk meydana geldiğinde de sonuçların büyüklüğünü artırmaktadır. Risklere karşı elde bulunan kapasite ne kadar büyükse ve risk ne derece yönetilebiliyorsa oluşabilecek zarar da o derece azaltılabilmektedir. Risk analizleri de risk yönetimi sisteminin parçasıdır. Başarılı bir risk yönetimi, işletme ve çevresindeki tüm risklerin tanımlandığı ve bu risklere karşı mevcut mevzuat çerçevesinde ayrıntılı bir eylem planı kapsar. Risk yönetim sisteminde, tüm tehlike ve bu tehlikelere bağlı risklerin belirlenmesi, izlenmesi ve sonuçlarının ulusal ve uluslararası standartlar doğrultusunda elimine / minimize edilmesi amacıyla kontrol tedbirleri tanımlanmalıdır. Yönetim sistemi sonuçlandığında mevcut risklerin istenilen standartlara getirilmesi yani kabul edilebilir sınırlara çekilmesi hedeflenmelidir. Risk analizlerinde önemli bir araç da matris sistemidir. Analizler can, mal, çevre bazında, sağlık ve güvenliğin değerlendirilmesine yönelik yapılır. Riskin derecelendirilebilmesi için olasılık ve etkinin şiddet derecesi farklı risk analiz metotlarına göre ifadelendirilir. Risklerin analizi aşaması, etki ve olasılık gibi kriterlerin kullanılarak risklerin değerlendirilmesi için en uygun bilgiyi sağlar. Risk analizlerinde yargılar ve kabuller kullanılır. Bu durum eksik bilgilere dayalı olursa belirsizlik içerebilir. Bu nedenle mevcut en iyi bilgi kaynakları ve teknikleri kullanılmalıdır. Risklerin değerlendirilmesi aşamasında kararlar elde bulunan veriler ışığında verilir. Riskin kabul edilebilirliği paydaşlarla (iç/dış) yapılacak istişareler sonucu kesinleştirilmelidir. Riskin kaynağı, riskin derecesi, risk altındakiler periyodik olarak izlenmeli ve yeniden gözden geçirilmelidir. Riskin kabul edilemez olduğu durum, müdahaleyi gerektirmektedir. İş sağlığı ve güvenliğinde risk analizi yapılmasının amaçları;
Risk odaklarını bulmak,
Bunları değerlendirmek,
Önlemleri belirlemek (önlemlerin sırasını belirlemek, yapılabilecek tasarrufu belirlemek, doğabilecek masrafları belirlemek, güvenlikten ödün vermeden işletme için en ekonomik yöntemi belirlemek),
Önlemlerin gerçekleşmesini sağlamaktır. (Amaca ulaşılıp ulaşılmadığını saptamak, bir riski önlerken başka bir riske yol açmamak).
Risk kontrol adımlarında açıklanan planlama, risklerin kontrolünü amaçlamaktadır. (Planlama: Analiz edilerek etkilerinin büyüklüğüne ve önemine göre sıralı hâle getirilen risklerin kontrolü amacıyla bir planlama yapılır. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği Madde: 10)
Risk Analizi ve Değerlendirmesi
Riskin etkisindeki şiddeti artırıcı tüm zararlı etkenlerin belirlenerek önceliklendirilmesi gereklidir. Risk analizinin ardından tespit edilen riskler arasından tolere edilebilir olanlarla acilen önlem alınması gereken durumlar için bir değerlendirme yapılmalıdır. Tüm çalışanlar tespit edilen riskler doğrultusunda eğitilmeli, sürekli iletişim ve gözden geçirmelerle planlar revize edilmelidir. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nde de risk değerlendirmesi, “iş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar” olarak tanımlanmıştır. Değerlendirme sonucunda farklı risklerin diğer risklere göre kazandığı bağıl önem bir derecelendirme aracıyla (matris) belirlenir. Yine aynı yönetmeliğin “Risklerin Belirlenmesi ve Analizi” kısmı olan Madde 9 hükümlerine istinaden:
Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur.
Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, iş yerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir.
İş yerinde birbirinden farklı işlerin yürütüldüğü bölümlerin bulunması hâlinde birinci ve ikinci fıkralardaki hususlar her bir bölüm için tekrarlanır.
Analizin ayrı ayrı bölümler için yapılması hâlinde bölümlerin etkileşimleri de dikkate alınarak bir bütün olarak ele alınıp sonuçlandırılır.
Analiz edilen riskler, kontrol tedbirlerine karar verilmek üzere etkilerinin büyüklüğüne ve önemlerine göre en yüksek risk seviyesine sahip olandan başlanarak sıralanır ve yazılı hâle getirilir.
Risk Analizi Metodolojisi
Periyodik iş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirmesi için takip edilmesi gereken bazı prosedürler hazırlanmalıdır. Bu tür risk analizi metodolojileri çoğu iş yeri için geçerli olmakla beraber, kompleks yapıdaki organizasyonlarda geçerli olmayabilir. Bu tür kompleks yapılarda HAZOP ve FMEA yöntemleri gibi bazı alternatif yöntemler kullanılarak değerlendirme yapılmaktadır. Yapılacak risk değerlendirmeleri iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tüm tehlikeleri kapsamalıdır. Bazı mevzuatlar, standartlar ve rehberler birtakım spesifik olası hasarlar için daha ayrıntılı bir risk analizi gerektirebilir. Aşağıdaki spesifik tehlike listesi daha detaylı analizler gerektirmekle beraber risk değerlendirme çalışmalarında mutlaka yer almalıdır:
Elle Taşıma- Elle Taşıma Risk Değerlendirmesi
Kimyasallar- Kimyasal Kullanım Risk Değerlendirmesi
Ekranlı Araçlar- Ekranlı Araçlar Ve Görüntüleme Üniteleri
Gürültü- Gürültü Risk Değerlendirmesi
Tozlar- Atmosferik (Ortam) Hijyen Değerlendirmesi
Patlayıcı Ortamlar Risk Değerlendirmesi
İş Sağlığı-İş Sağlığı Risk Değerlendirmesi
Makine- Makine Risk Değerlendirmesi
Yangın- Yangın Risk Değerlendirmesi
Ergonomi- Ergonomik Risk Değerlendirmesi
Lejyoner Hastalığı Risk Değerlendirmesi
Proses Ekipmanı Risk Değerlendirmesi (HAZOP)
Aydınlatma Risk Değerlendirmesi
Yüksekte Çalışma Risk Değerlendirmesi
Konfor Risk Değerlendirmesi
Forklift Risk Değerlendirmesi vb.
Bu değerlendirmeler 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile ulusal (TS ve EN-TS vb.) ve uluslararası (BS 8800:2004, HSE (1997):HSG65 vb.) mevzuata dayandırılmalıdır. Risk değerlendirmesi; süreç, ekipman, organizasyon, faaliyet değişiklikleri de kapsayacak şekilde sık aralıklarla güncellenmelidir. Bu gözden geçirmeler sırasında daha önce tespit edilemeyen bazı risk faktörleri de bulunabilir. Bu faktörler de gelecekteki risk analizleri açısından gözardı edilmemelidir.Tehlikelerin belirlenmesi ve risklerin değerlendirilmesi sürecinde, bu tehlikelerden kaynaklanan sağlık ve güvenlik riskleri için mevcut risk kontrol tedbirleri de hesaba katılmalıdır. Çünkü bu kontrol tedbirleri işyeri ortamlarındaki risklerin önlenmesi açısından yetersiz olabilmektedir.
Risk Analizi Metodları
Risk analizi yöntemlerini kullanan iki ana yaklaşım vardır. Bunlar nitel (kalitatif) ve nicel (kantitatif) yaklaşımlardır. Analizi istenen koşulların durumuna göre her iki yöntemin de birlikte kullanıldığı yani yarı-niceliksel (yarı-kantitatif) yöntemler de kullanılabilir. Nicel risk analizinde, riskin hesaplanmasında sayısal yöntemlerden faydalanılır. Riskin meydana gelme olasılığı ve meydana geldikten sonraki etkisinin ne olacağına dair veriler olarak sayısal değerler kullanılır. Bu değerler, matematiksel ve mantıksal metotlar ile analiz edilip risk skorları bulunur. Nitel risk analizlerinde ise riskin hesaplanmasında sayısal (nümerik) değerler yerine düşük, yüksek gibi tanımlayıcı ifadeler ya da A, B- I-II gibi tanımlamalar bulunur. Nitel teknikler risk seviyesinin genel olarak belirlenmesinde, nicel teknikler ise risk seviyesine yönelik daha net belirlemeler yapılmasında kullanılır. Genel olarak teknik eksenli yöntemler, insan eksenli yöntemler, görev analizi, yönetim eksenli yöntemler, kaza araştırması, senaryo analizleri, kontrol analizleri, kaba analizler gibi her işletmenin amacına yönelik risk analiz yöntemleri bulunur. Bu yöntemler risk yönetiminin bir parçası adeta çekirdek kısmıdır. Örneğin; teknik eksenli yöntemler; teknoloji, tesis, donanım hatalarını ve bunların sebep olacağı kazaları incelemeyi esas alan yöntemlerdir.
Enerji Analizi
HAZOP
Hata Ağacı Analizi
Hata Türü ve Etkileri Analizi (FMEA)
Olay Ağacı Analizi
Sebep-Sonuç Diyagramı
Reaksiyon Matrisi
Sonuç Analiz Modellerinden faydalanır.
İşletmelerin iç ve dış piyasa koşullarında rekabet edebilmeleri için piyasa ve teknolojilerdeki değişiklikler sonucu ortaya çıkan, çeşitli operasyonlardaki hatalarını önlemeleri veya risklerini azaltmaları mecburidir. Bunun için adeta sıfır hatayla diyebileceğimiz çalışma koşullarına sahip olmaları için sistem güvenilirlik analizleri yapmalıdırlar. Hataları en minimum seviyede tutmak için “Toplam Kalite Yönetimi”nin de kullandığı hata önleme tekniklerinden Hata Türü ve Etkileri Analizi (FMEA) ve Hata Ağacı gibi (FTA) birbirini destekleyici analizler ile birlikte kullanılır. Sistem geliştirme döneminde FMEA gibi tekniklere kritiklik analizleri de eklenmektedir (FMEACA=Failure Mode Effects and Criticality Analysis). Görüldüğü gibi en az hata seviyelerine ulaşmak için sadece bir değil, pek çok risk analiz tekniğinin birlikte kullanılması mümkündür. Bu tamamen verinin elde edilmesine bağlıdır. Veri üçgenine göre üçgenin tabanından tepesine doğru (1-veri yok, 2-veri olmayan karma-kapsamlı veri,3-kapsamlı veri/veri setleri ile sağlanan, 4- Güvenilirlik analizi verisi, 5-saha verisi) adımları bulunur. Bunlardan 1-5 arasındaki adımlar nitel verileri 3-5 adımları ise nicel verileri kapsar. Buradan anlaşılacağı üzere risk analizlerinde hem nicel hem de nitel veriler analizin hassasiyetine göre kullanılabilmektedir.
